Wie is Balthasar Bekker
Balthasar Bekker werd in 1634 geboren in Metslawier als zoon van de uit Bielefeld afkomstige predikant Henricus Bekker. Hij studeerde in Groningen bij de beroemde hoogleraar Oosterse talen Jacob Alting en promoveerde aan de Universiteit van Franeker. Na twee jaar de functie van rector van een Latijnse school werd hij predikant in Oosterlittens (1657). In 1665 promoveerde hij in de theologie aan de Universiteit van Franeker. In 1666 vertrok hij voor een predikantsbenoeming naar Loenen aan de Vecht en later Woerden.
Omstreden
Bekker stond lang als predikant in Amsterdam (1680-1692) waar hij als criticus van bijgeloof veel discussie opriep. Eerder in Friesland ontpopte hij zich al als publicist en hartstochtelijk debater, onder invloed van het rationele denken van de Franse filosoof René Descartes. In 1683 publiceerde hij in Franeker een boekje tegen voorspellingen van onheilsprofeten over een naderend eind der tijden na een opvallende komeetverschijning (NB.: ca. honderd jaar later bouwde in Franeker wolkammer Eise Eisinga zijn Planetarium; ook als ‘bewijs’ en demonstratie voor tijdgenoten dat bewegingen van hemellichamen voorspelbare natuurkrachten zijn). In Amsterdam raakte Bekker in de clinch met orthodoxere Calvinistische tegenhangers binnen de Hervormde Kerk. Ze hebben moeite met zijn alternatieve verklaringen van Bijbelse schriftteksten over de duivel, tovenaars en mensen bezeten door kwade geesten. Bekker is een van eersten die benoemt dat ‘bezetenheid’ een ziekte kan zijn van mensen. Strijd tegen bijgeloof is bij Bekker ook duidelijk gemotiveerd vanuit pastorale betrokkenheid: onschuldige geesteszieken worden slachtoffer van wantrouwen en onkunde. Pastorale bewogenheid is bij hem onbevooroordeeld waarnemen van mensen met gezond verstand.
De Betoverde Wereld
In 1691-1693 publiceert Bekker zijn belangrijkste boek: het 4-delig werk ‘De Betoverde Weereld’. In een jaar tijd worden daarvan in Nederland 8000 exemplaren verkocht, wat heel erg veel is in die tijd! Vertalingen in Duits, Frans en Engels maken zijn denkbeelden ook over de grens bekend. Vooral in de Duitstalige landen draagt Bekkers gedachtegoed bij aan definitieve afschaffing van heksenprocessen, die daar dan nog gaande zijn; in Nederland was dat in Bekkers tijd al op zijn retour. In Amsterdam wordt Bekker echter door de Hervormde Kerkenraad uit zijn ambt gezet vanwege zijn kritische polemieken. Vooral het feit dat geestelijk leiders als predikanten en pastoors ongeletterde gewone mensen angst en waandenkbeelden aanpraten met ongefundeerde waarheden maakt hem tot een scherp criticus van collega’s. Gelukkig voor hem besluit het Amsterdams stadsbestuur zijn predikantsalaris door te betalen vanwege hun waardering voor zijn werk.
‘Het heldert’
Bekker trekt zich vanaf 1692 terug op het Friese landgoed Hinnemastate in Jelsum en overlijdt daar in 1698. In zijn laatste levensjaren bezoekt hem een Duitse vrouw en haar dochter afkomstig uit Pruisen. Het bezoek aan Bekker is een persoonlijke dankbetuiging voor haar redding van de brandstapel door een verlichte Duitse rechter die dankzij de lezing van het boek van Bekker tot een ander inzicht kwam. ’Het heldert met de tijd’ waren volgens de overlevering de laatste woorden van Bekker op zijn sterfbed.
Historici noemen Balthasar Bekker representant van de zgn. ‘radicale verlichting’. Voorlopers van de 18e eeuwse Verlichting door Franse filosofen maar binnen het theologisch kader van de protestantse kerk. God en Christus zijn in het Calvinistisch geloof van Bekker onbetwijfelde grootheden. Maar van Descartes neemt hij over dat waarneming en analyse van feiten met je verstand minstens zo belangrijk is om de menselijke aard of natuurverschijnselen te verklaren, dan uitleg van de bijbel en het Evangelie als waarheid van God.
Omstreden
Bekker stond lang als predikant in Amsterdam (1680-1692) waar hij als criticus van bijgeloof veel discussie opriep. Eerder in Friesland ontpopte hij zich al als publicist en hartstochtelijk debater, onder invloed van het rationele denken van de Franse filosoof René Descartes. In 1683 publiceerde hij in Franeker een boekje tegen voorspellingen van onheilsprofeten over een naderend eind der tijden na een opvallende komeetverschijning (NB.: ca. honderd jaar later bouwde in Franeker wolkammer Eise Eisinga zijn Planetarium; ook als ‘bewijs’ en demonstratie voor tijdgenoten dat bewegingen van hemellichamen voorspelbare natuurkrachten zijn). In Amsterdam raakte Bekker in de clinch met orthodoxere Calvinistische tegenhangers binnen de Hervormde Kerk. Ze hebben moeite met zijn alternatieve verklaringen van Bijbelse schriftteksten over de duivel, tovenaars en mensen bezeten door kwade geesten. Bekker is een van eersten die benoemt dat ‘bezetenheid’ een ziekte kan zijn van mensen. Strijd tegen bijgeloof is bij Bekker ook duidelijk gemotiveerd vanuit pastorale betrokkenheid: onschuldige geesteszieken worden slachtoffer van wantrouwen en onkunde. Pastorale bewogenheid is bij hem onbevooroordeeld waarnemen van mensen met gezond verstand.
De Betoverde Wereld
In 1691-1693 publiceert Bekker zijn belangrijkste boek: het 4-delig werk ‘De Betoverde Weereld’. In een jaar tijd worden daarvan in Nederland 8000 exemplaren verkocht, wat heel erg veel is in die tijd! Vertalingen in Duits, Frans en Engels maken zijn denkbeelden ook over de grens bekend. Vooral in de Duitstalige landen draagt Bekkers gedachtegoed bij aan definitieve afschaffing van heksenprocessen, die daar dan nog gaande zijn; in Nederland was dat in Bekkers tijd al op zijn retour. In Amsterdam wordt Bekker echter door de Hervormde Kerkenraad uit zijn ambt gezet vanwege zijn kritische polemieken. Vooral het feit dat geestelijk leiders als predikanten en pastoors ongeletterde gewone mensen angst en waandenkbeelden aanpraten met ongefundeerde waarheden maakt hem tot een scherp criticus van collega’s. Gelukkig voor hem besluit het Amsterdams stadsbestuur zijn predikantsalaris door te betalen vanwege hun waardering voor zijn werk.
‘Het heldert’
Bekker trekt zich vanaf 1692 terug op het Friese landgoed Hinnemastate in Jelsum en overlijdt daar in 1698. In zijn laatste levensjaren bezoekt hem een Duitse vrouw en haar dochter afkomstig uit Pruisen. Het bezoek aan Bekker is een persoonlijke dankbetuiging voor haar redding van de brandstapel door een verlichte Duitse rechter die dankzij de lezing van het boek van Bekker tot een ander inzicht kwam. ’Het heldert met de tijd’ waren volgens de overlevering de laatste woorden van Bekker op zijn sterfbed.
Historici noemen Balthasar Bekker representant van de zgn. ‘radicale verlichting’. Voorlopers van de 18e eeuwse Verlichting door Franse filosofen maar binnen het theologisch kader van de protestantse kerk. God en Christus zijn in het Calvinistisch geloof van Bekker onbetwijfelde grootheden. Maar van Descartes neemt hij over dat waarneming en analyse van feiten met je verstand minstens zo belangrijk is om de menselijke aard of natuurverschijnselen te verklaren, dan uitleg van de bijbel en het Evangelie als waarheid van God.
4 april 2022
